Home » शिवचरित्र » राजमाता जिजाबाई भोसले » राजमाता जिजाबाई आऊसाहेब
Mrinal Kulkarni as Rajmata Jijau
राजमाता जिजाऊ आऊसाहेब

राजमाता जिजाबाई आऊसाहेब

आपल्या मनात तयार असलेली हिंदवी स्वराज्याची संकल्पना प्रत्यक्षात साकार करण्यासाठी छत्रपती शिवरायांना ज्ञान, चारित्र्य, चातुर्य, संघटन व पराक्रम अशा राजस व सत्त्वगुणांचे बाळकडू देणार्‍या राजमाता!

कर्तृत्व मनगटात उतरण्यापूर्वी त्याला मनात रुजवावं लागतं. मडक्याचा आकार कुंभाराच्या हातांवर आणि त्याहीपेक्षा त्याच्या प्रतिभेवर, कल्पनाक्षमतेवर अवलंबून असतो. कर्तृत्ववान पुरुषांचही हेच सूत्र आहे. बालपणापासून ज्याला वाघ दिसला की झेप घेऊन त्याच्याशी त्याच्याच त्वेषानं लढावं ही शिकवण दिली जाते, तो आयुष्यात कशाचीही तमा करत नाही.
हिंदवी स्वराज्याच्या आड येणार्‍या भेकडांशी लढण्याचं धैर्य शहाजीपुत्र शिवरायांना मिळालं ते जिजाऊंच्या निडरपणे जगण्याच्या संस्कारांतून.

देवगिरीचे सम्राट यादवराव हे भगवान श्रीकृष्णाचे वंशज. या यादवरावांच्या घराण्यामधील लखुजीराजे जाधवराव यांच्या घराण्यात १२ जानेवारी १५९८ मध्ये जिजाबाईसाहेबांचा जन्म सिंदखेडराजा येथे झाला. लखुजीराजे जाधवराव हे त्याकाळी निजामशाह दरबारामधील एक कर्तृत्ववान, मातब्बर सरदार! घरी गजांतलक्ष्मी नांदत होती, अशा ऐश्वर्यसंपन्न घराण्यात जन्मलेल्या जिजाबाईसाहेबांचे लग्न तितक्याच तोलामोलाच्या भोसले घराण्यामधील शहाजीराजे भोसले यांच्याबरोबर झाले. भोसले हे मातब्बर, कर्तबगार, पराक्रमी सरदारही निजामशहीच्याच पदरी चाकरी करीत होते. एका ऐश्वर्यसंपन्न घराण्यातील मुलीने लग्नानंतर दुसऱ्या ऐश्वर्यसंपन्न घराण्यातील घराण्यात प्रवेश केला. शहाजीराजांबरोबर लग्न म्हणजे एका कर्तबगार, शुर, धाडसी, प्रसंगी धोका पत्करण्याची तयारी असलेल्या महत्वाकांशी विर पुरुषाला जीवनभर साथ देण्याचे व्रत!

पौर्णिमेसारखे सुख,आनंद उपभोगणे व अमावस्येसारखे दुखःही भोगणे! नखशिखांत सौभाग्यलेणी ल्यालेल्या, वज्रचुडे घातलेल्या जिजाऊसाहेबांचे सौभाग्य सदैव पणाला लागलेले! वडील, भाऊ यांचे निजामशहाने भर दरबारामध्ये दगाबाजीने केलेले खून, पुण्यावर गाढवाचा नांगर फिरविणे, सख्ख्या जाऊबाईंना मोंगल सुभेदाराने पळवून नेणे, शहाजीराजांचे अपमान हे सर्व त्यांनी भोगले. शहाजीराजांना निजामशाहीच्या नावाखाली स्वतंत्र राज्य स्थापण्याला यश आले नाही व अदिलशाहाने त्यांना नवीन,मोठी जहागिरी देउन बंगरुळला पाठविले. भरपूर दागिने लेऊन, भरजारी रेशमी वस्त्रे घालुन, चांगले गोडधोड खाउन शहाजीराजांसोबत बंगरुळात ऐश्वर्यात जिवन जगणे त्यांना सहज शक्य होते. पण त्यांचा पिंडच वेगळा होता. महाराष्ट्रामध्ये मुसलमान बादशहांनी हिंदूंवर चालविलेले जुलूम, स्त्रियांवरील अत्याचार यामुळे त्या अस्वस्थ, बेचैन होत्या. रंजल्या गांजल्या सामान्य माणसाला या त्रासामधून सोडविण्यासाठी आपले राज्य, स्वराज्य हवे या विचाराने भारलेल्या जिजाऊसाहेबांनी सुखाने आनंदाने बंगरुळला शहाजीराजांसोबत रहायचे सोडून पुण्याच्या फक्त ३६ खेड्यांच्या जहागिरीमधून स्वराज्य निर्माण करण्याचे वेडे व्रत स्वीकारले.

आदिलशाही सरदारांनी पुणे व आजूबाजजूचा शहाजीराजांच्या जहागिरीचा प्रदेश बेचिराख केला होता. अशा उध्वस्त, उजाड जहागिरीमधून हिंदवी स्वराज्य उभे करण्याचा त्यांनी निश्चय केला. पतीच्या स्वराज्याच्या ध्यासाचे त्यांना सदैव भान होते. पुण्याच्या ३६ खेड्यांच्या उजाड जहागिरीच्या कोऱ्या कागदावर त्यांनी स्वराज्य-मंदिर रेखाटण्यास सुरुवात केली. त्याकेवळ बाल शिवाजीराजांच्याच आऊसाहेब नव्हत्या, त्यातर अवघ्या मावळातल्या स्वराज्यातल्या सर्व गोरगरीब सामान्य रयतेच्याच माऊली अन सावली झाल्या. रंजल्या-गांजल्या सर्वसामन्य रयतेच्या, साध्या सैनिक-शिलेदारांच्या अडीअडचणीच्या प्रसंगी आऊसाहेबांचा आधाराचा हात सदैव सर्वांच्या पाठीवर असायचा.

जिजाऊसाहेबांचे व्यक्तिमत्व सतराव्या शतकात पुर्ण हिंदुस्थानामध्ये ठळकपणे उठुन दिसत होते. मुत्सद्दी, धडाडी, कणखरपणा, धैर्य या गुणांमुळे त्यांचे व्यक्तिमत्व अंधाऱ्या आकाशात ठळकपणे तळपणाऱ्या धृव ताऱ्याप्रमाणे मार्गदर्शक होते. जिजाउंचे निपक्षपाती न्यायदान, कर्तव्यकठोर स्वभाव, प्रजेबद्दलचे ममत्व, हिंदू धर्मावरील गाढ श्रद्धा, स्त्रियांच्या बेअब्रुची चिड यासर्वांचा परिणाम बाल शिवाजी राजांच्या जडणघडणीवर फार मोठा आहे. आऊसाहेबांचे थोरले पुत्र संभाजीराजे यांच्या नंतरचे चार पुत्र अल्प वयातच मृत्यू पावले. पुढे शंभुराजेही कनकगिरीच्या वेढ्यात मारले गेले. आता राहिले एकटे शिवाजी महाराज! मात्र शिवाजी महाराजांवर आलेल्या अनेक संकटप्रसंगी त्या विचलीत झाल्या नाहीत.

अफझलखानाला, आग्रा भेटीला जाण्याचा प्रसंग असो, आऊसाहेबांचा सल्ला असायचा…

सिऊबा बुद्धीने काम करणे,अफझलखानास मारोनी संभाजीचे ऊसने घेणे.
सिऊबा जाणे,राजकरण फते करुन येणे.

कर्तव्यकठोर, न्यायनिष्ठूर, प्रजावात्सल्य, शूर, प्रशासनकुशल अन मुत्सद्दी राजा घडविण्यासाठी जे जे आवश्यक असते, ते ते त्यांनी केले. म्हणुनच शिवरायांचा अभ्यास करताना त्यामधून जिजाऊसाहेबांना वगळता येणे कदापि शक्य नाही.

राधा माधव विलास चंपू या काव्यात्मक ग्रंथामध्ये जयराम पिंडे या समकालीन कवींनी जिजाऊसाहेबांचे वर्णन केले आहे.

जशी चंपकेशी खुले फुल्ल जाई !
भली शोभली ज्यास जाया जिजाई !!
जिचे किर्तीचा चंबु जंबुद्विपाला !
करी सावली माऊलीशी मुलाला !!

एके ठिकाणी जयराम पिंडे त्यांचा उल्लेख योगिनी असेही करतात.

जिजाबाईसाहेबांच्या कर्तृत्वाचे मुल्यमापन करताना डॉ. बाळकृष्ण म्हणतात.

She had the head of a man over the shoulders of a women. She remained a guide, philosopher and friend to shivaji through out her life. She anxiously watched the rising sun of the glory of her son and was fortunate to witness it’s climax in his coronation as an independent king and an ornament of kshatriya race.

जिजाबाईसाहेबांचे शरीर स्त्रीचे पण डोके(मुत्सद्दीपणा, बुद्धिमत्ता) मात्र पुरुषाचे होते. आपल्या सर्व आयुष्य़ामध्ये त्या शिवाजी महाराजांच्या मार्गदर्शक, तत्वज्ञ व खऱ्या मित्राप्रमाणेच राहिल्या. अतिशय उत्सुकतेने त्यांनी आपल्या मुलाचे सुर्याप्रमाणे दैदिप्यमन्य हिंदवी स्वराज्याचे वैभव पाहिले, आणि क्षत्रियकुलामधील सार्वभौम सिंहासनाधिष्ठ हिंदू राज्याच्या रुपात आपल्या मुलाच्या कर्तृत्वाचा माध्यान्हहि पहाण्याचे भाग्य त्यांना त्यांच्या आयुष्यातच लाभले.

राज्याभिषेकानंतर अवघ्या १२ दिवसानंतर बुधवार दि. १७ जुलै १६७४, जेष्ठ वद्य नवमी शके १५९६ रोजी मध्यरात्री पाचाड येथे जिजाऊसाहेबांचा मृत्यू झाला. महाराजांचा राज्याभिषेक पहाण्यासाठीच जणू त्यांनी आपले पंचप्राण आपल्या वृद्ध, थकलेल्या शरिरामध्ये एकवटले होते अन आपल्या मुलाचा हिंदू नृपति म्हणून सिंहासनाधिष्ठित झालेला पाहून कृतार्थतेने त्यांनी शांतपणे, समाधानाने कैलासाची वाट धरली. त्यांचा मृत्यू नवज्वराने झाला असे शिवदिग्विजय बखरीमध्ये लिहिले आहे.

जिजाऊमाँसाहेब म्हणजे महाराजांचे सर्वस्वच! त्यांच्या मृत्यूने महाराज अतीव शोकाकुल झाले. महाराजांच्या शोकाकुल मनःस्थितीचे अतिशय ह्रुद्य वर्णन शिवदिग्विजय बखरीमध्ये उपलब्ध आहे. शिवरायांनी आईसाहेबांचा आज्ञाभंग तिळमात्र केला नाही, परस्परे एकाग्र अंतःकरणे होती. त्यामुळे क्षणैक वियोग जाला असता मनास चैन पडू नये, जावे, भेटावे असे वागत होते. ते छत्र विच्छिन्न जाल्यामुळे उदासवृत्तीने बहुतेकांनी नानाप्रकारे रंजने केली, परंतु कधी संतोष पहिल्याप्रमाणे जाला हे घडलेच नाही.

संदर्भ:
नारी तू जिजाऊ बन! – प्र. रा. कानडे
त्या होत्या म्हणून – डॉ. विजया वाड
मराठ्यांची धारातीर्थे – प्रवीण वसंत भोसले, नरसिंह पब्लिकेशन्स

आपल्या मनात तयार असलेली हिंदवी स्वराज्याची संकल्पना प्रत्यक्षात साकार करण्यासाठी छत्रपती शिवरायांना ज्ञान, चारित्र्य, चातुर्य, संघटन व पराक्रम अशा राजस व सत्त्वगुणांचे बाळकडू देणार्‍या राजमाता! कर्तृत्व मनगटात उतरण्यापूर्वी त्याला मनात रुजवावं लागतं. मडक्याचा आकार कुंभाराच्या हातांवर आणि त्याहीपेक्षा त्याच्या प्रतिभेवर, कल्पनाक्षमतेवर अवलंबून असतो. कर्तृत्ववान पुरुषांचही हेच सूत्र आहे. बालपणापासून ज्याला वाघ दिसला की झेप घेऊन त्याच्याशी त्याच्याच त्वेषानं लढावं ही शिकवण दिली जाते, तो आयुष्यात कशाचीही तमा करत नाही. हिंदवी स्वराज्याच्या आड येणार्‍या भेकडांशी लढण्याचं धैर्य शहाजीपुत्र शिवरायांना मिळालं ते जिजाऊंच्या निडरपणे जगण्याच्या संस्कारांतून. देवगिरीचे सम्राट यादवराव हे भगवान श्रीकृष्णाचे वंशज. या यादवरावांच्या घराण्यामधील लखुजीराजे जाधवराव यांच्या घराण्यात १२ जानेवारी…

Review Overview

User Rating !

Summary : जिजाऊसाहेबांचे व्यक्तिमत्व सतराव्या शतकात पुर्ण हिंदुस्थानामध्ये ठळकपणे उठुन दिसत होते. मुत्सद्दी, धडाडी, कणखरपणा, धैर्य या गुणांमुळे त्यांचे व्यक्तिमत्व अंधाऱ्या आकाशात ठळकपणे तळपणाऱ्या धृव ताऱ्याप्रमाणे मार्गदर्शक होते. जिजाउंचे निपक्षपाती न्यायदान, कर्तव्यकठोर स्वभाव, प्रजेबद्दलचे ममत्व, हिंदू धर्मावरील गाढ श्रद्धा, स्त्रियांच्या बेअब्रुची चिड यासर्वांचा परिणाम बाल शिवाजी राजांच्या जडणघडणीवर फार मोठा आहे.

User Rating: 4.3 ( 5 votes)

One comment

  1. I came to your राजमाता जिजाबाई आऊसाहेब | Chhatrapati Shivaji Maharaj – Shivray page and noticed you have fabulous information on your website. it really helped my son to complete his project in modern highschool. thanks alot.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

*

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.